Stowarzyszenie "NASZA BĘSIA" w Bęsi , 11-311 Kolno, Województwo Warmińsko-Mazurskie - Bęsia

Kopiowanie i wykorzystywanie dokumentów bez zgody właściciela stron jest zabronione !!!

DOTARŁO DO NAS OPRACOWANIE HISTORYCZNE - ZARYSU HISTORII BĘSI I REGIONU,
OPRACOWALI JE w 1975r : ERYKA NIEPOKOYCZYCKA I JERZY CZARNOCKI.

"ZARYS HISTORII BĘSI" - opr. Eryka Niepokoyczycka i Jerzy Czarnocki

WARMIA

W roku 1243 na pierwotnym terytorium staropruskiego plemienia WARMÓW - rozporządzeniem biskupa,a potwierdzonym następnie przez papieża Innocentego IV - powstało biskupstwo warmińskie z władzą świecką. Kraina - WARMIA - uzyskała w ten sposób dość dużą niezależność od Państwa Krzyżackiego Zakonu. Pierwszym Biskupem stał się Anzelm (1250-1278).

BĘSIA
Pierwsza udokumentowana wzmianka tej osady posiada datę z 3 września 1379 roku. Pierwotna jej nazwa brzmiała BANZE, którą w późniejszym okresie Niemcy zmienili na BANSEN,a Polacy na Bęsia.
Bęsia położona jest na lekkiej niecce przy jeziorze wielkości 56 ha o tej samej nazwie i otoczona lasami i pagórkami morenowymi.Legenda mówi o staropruskim grodzie w jej pobliżu, co jednak przy dotychczas nie przeprowadzonych badaniach archeologicznych nie jest jeszcze całkowicie udowodnione, istnieją bowiem pojedyńcze znaleziska jak: siekierki brązowe z tulejką i uszkiem miejscowego wyrobu o cechach kultury łużyckiej. Wydobyto także z luźnych znalezisk metalowych przedmiotów z epoki brązu, a z wyrobów o wpływach rzymskich znaleziono na zniszczonym cmentarzu żelazny grot do oszczepu. Pierwszy dokument lokacyjny z dnia 13 grudnia 1389 roku zawiera nastepujące dane: "od biskupca warmińskiego - Mikołaj Lengmann otrzymuje do zasiedlenia 70 włók z czego 7 włók dla sołtysa, a 4 włóki dla proboszcza. Z pozostałych włók osadnicy mają płacić czynsz po 1/2 grzywny od włóki. Granicę Bęsi w I dokumencie lokacyjnym stanowiły: Węgój, Stryjewo, Zamek biskupi w Biskupcu, Kruzy, Kolno i Kabiny.
W roku 1397 Bęsia otrzymała przywilej na młyn, a w 1399r przywilej na karczmę. Istnienie kościoła nie jest udowodnione. Przypuszczalnie został on wraz z całą osadą zniszczony podczas wojny Polski przeciw Zakonowi w latach 1519-1521, jednak w wykazie parafii z końca XV wieku nie ma żadnej wzmianki, o tym kościele. W czasie lokacji Bęsi tzn. staropruskiej osady BANZE - sąsiadujący daleko sięgający teren zamieszkiwany był prawie wyłącznie jeszcze przez Prusów. Na 1410 rok niemieccy historycy określają ich ilość na terenie byłego powiatu reszelskiego na 3/4 całej ludności, reszta to koloniści Polacy i Niemcy. W innej starej kronice podano, że również w okolicy Biskupca zachowali sie dość długo Prusowie. Jeszcze w roku 1784 było ich 257 wśród ogólnie 2353 przystepujacych do Wielkanocnej Komunii osób. Część pierwotnej ludności Prus wyginęła na pewno przy pierwszych zdobywczych natarciach Zakonu Krzyżackiego, podczas własnych powstań oraz skutkiem dość często wybuchającej dżumy. Z resztą należy przypuszczać, że naród staropruski nie zginął tylko się wynarodowił zniemczył się, albo się spolszczył wśród napływających kolonistów. Do kolonistów na warmińskiej wsi zalicza się przybyłych w większości z Mazowsza i także z innych terenów Polski wolnych chłopów, ogrodników, parobków, drwali i smolarzy oraz bartników i rybaków. W poważniej mierze przybyli także członkowie polskich szlacheckich rodzin, którzy stali się panami na lennych majatkach - dalszymi siedzibami ich starych rodów. Część kolonistów przybyła z Niemiec. Wśród nich było dużo rzemieślników i dlatego przeważnie osiedlających się w miastach. Większość stanowisk w administracji, w urzędach itp. obsadzana była również przez Niemców. Jednak członkowie niemieckich szlacheckich rodzin osiedliły się także na lennych majatkach. Bęsia należała do polskiego obszaru językowego Warmii. W ścisłym określeniu znalazła się w jej południowych trójkącie to jest 1/3 okregu reszelskiego z miastem Biskupiec. Nadal w połowie XIX wieku - to znaczy ponad pół wieku po rozbiorze w 1772 roku i odłączeniu Warmii od Polski - jej granica obszaru języka polskiego przebiegała na Zachodzie od Wołowna w powiecie olsztyńskim przez Szastry, Bukwałd, Spręcewo, Tuławki, Derc, Lamkowo. W Zerbuniu przekroczyła powiat reszelski w kierunku na Biesowo przez Kruzyi Bocianowo ( między tymi ostatnimi wsiami leży Bęsia), Otry, Samławki, Łężany, a dalej na wschód prowadząca poza Warmią, aż do północnej Suwalszczyzny. Po przeprowadzeniu coraz ostrzejszej germanizacji - zwłaszcza za czasów "żelaznego" kanclerza Biskarcka - polska granica językowa przesunęła się tylko w małym stopniu na niektórych północnych odcinkach na południe. Bęsia jednak znalazła się nadal na granicy w polskim
obszarze językowym. Tej należności nie zmiejszył nawet przybyły jako kolonista niemieckiej narodowości na majątku lennym na tym terenie. Choć Kolno, do której parafii należała Bęsia, znalazło się w obszarze języka niemieckiego wygłaszano do polowy XIX wieku obok niemieckich kazań, także polskie i to na pewno ze względu na licznych mieszkających w parafii Warmiaków - Polaków. Do tego samego okresu - wg istniejacych jeszcze w 1910r choć nie kompletnych dokumentów - prowadzono zapisy metryk chrztu, ślubu, zgonu po łacinie, co było raczej polskim zwyczajem. Jednak w połowie XIX wieku zapisów dokonano w niemieckim języku, a polskie kazania zmiejszyły się do dwóch w ciągu roku. Prawdopodobnie nie było to zgodnie z rzeczywistymi potrzebami i stanem po polsku mówiącej ludności. Aczkolwiek dzieje Warmii przez stulecia obfitowały w ogrom okrutnych i wyniszczających tę Krainę najazdów, powstań Staroprusów, wojen, klęsk żywiołowych oraz "Czarnej Śmierci" - trudno znaleźć w historycznych opisach wzmianki o Bęsi i losach jej mieszkańców. Z tego powodu kierujemy sie nie raz prawdopodobieństwami. Nie tylko podczas 13-letniej wojny (1454-1466), która według dokumentów przyczyniła się do zagłady olbrzymiej części Warmii i jej ludności, a przypuszczalnie także podczas krwawej wojny między
Biskupem Warmii Legendorfa, a Wielkim Mistrzem Zakonu (od 11.02.1466r - także jak wojna trzynastoletnia zakonczona układem pokojowym w Toruniu dnia 10.10.1466r) prawdopodobnie i Bęsia nie została oszczędzona skoro wg. zapisów niedaleki Biskupiec leżał w gruzach. Wówczas z wiosek Warmii przetrwało tylko 1/7 części, a ludności tylko połowa. Można również przypuszczać, iż występujące okresowo wybuchy dżumy nie oszczędziły mieszkańców Bęsi. Pierwsze opisy tej zarazy pochodzą z 1350r. Ogólne na Warmii liczby jej ofiar są przerażąjąco wysokie - sięgające 1/3 ludności.
Po ostatniej II Wojnie Światowej przy końcowych działaniach na Warmii i w pierwszych miesiącach 1945 roku Bęsia wyszła bez szwanku. W dniu 8 sierpnia 1527r Biskup Maurycy Ferber zmienił wieś Banze - Bęsia na majątek lenny i sprzedał go Stanisławowi Ossarowi szlachcicowi z okręgu Łomży Księstwa Mazowieckiego za 600 grzywien na prawie mageburskim z obowiązkiem jednej służby konnej, czynszem rekoganizacyjnym i płużnym - przy czym ostatni miał obowiązywać od roku 1533. Drogą kupna majątek ten przeszedł w dniu 10.I.1537r. w ręce Burgrabiego reszelskiego Krzysztofa Wandkowskiego, któremu biskup zmienił prawo magdeburskie na chełmińskie. Własność warmińskiej szlachty do roku 1772 prawie nie była opodatkowana. Do uiszczenia bywały małe daniny kościołowi, kapitule, albo biskupowi, jako panującemu. Obowiazywały rycerskie usługi wasala, które jednak tylko w czasach wojennych stały się uciążliwe. Bęsia była okolona rozległymi gęstymi borami otoczonymi częściowo moczarami do przebycia tylko, gdy były skute lodami. Wobec na tych terenach obfitości zwierzyny łownej - kardynał Andrzej Batory (bratanek Króla Stefana Batorego), Biskup warmiński w latach 1589-1599, który był zapalonym myśliwym, kazał w Bęsi budować dworek myśliwski. Satmtąd odbywały się polowania w towarzystwie licznych książęcych gości. Obecnie w otaczających Bęsi lasach Nadleśnictwa Sadłowo (obecnie Nadleśnictwo Mrągowo)znajduje sie rezerwat dla zachowania lasu bukowego o cechach zespołu naturalnego. Wśród młodszego wieku drzew rosną buki liczące około 200 lat. Jest to najdalej na wschód wysunięte naturalne stanowisko buka. Podczas panowania Króla Prus Fryderyka Wihelma III (1797-1840) powstał na Warmii nowy układ administracyjny. W tych ramach nowa administracja powiatu reszelskiego, do którego należała Bęsia, zaczęła swoje urzędowanie z dniem 1.II.1818r, a Reszel stał się miastempowiatowym. Zgodnie z ówczesnymi zarządzeniami Starosta musiał swój majątek w obrębie tego powiatu posiadać.
Pierwszym Starostą reszelskim był Karl von Knoblauch mieszkający na swojej posiadłości w Bęsi, która tym samym stała się siedzibą urzędu starościńskiego. Przy staroście urzędowali sekretarz oraz pisarz. Krótko po tym urządzeniu się Magistrat reszelski wsytąpił w dniu 29.III.1919r z wnioskiem o przeniesienie biura starostwa w Bęsi do Reszla, co ze strony Rządu zostało odmownie załatwione zgodnie z przepisami: " iż nie można zabronić Staroście zamieszkiwania na swoim majatku oraz załatwienia tam bieżących urzędowych spraw, obowiązują jednak co tygodniowo odbywające się audiencje w mieście powiatowym". W roku 1834 na podstawie pogłoski o wydzierżawieniu Bęsi przez Starostę - Magistrat odnowił staranie o przeniesienie Urzędu starościeńskiego do Reszla. W czerwcu 1835r Starosta oświadczył: ..." iż Bęsia znajduje się prawie w środku powiatu, natomiast Reszel bardziej niż inne miasta powiatu zupełnie na jego krańcu co powoduje, że nie jeden z jego mieszkańców ma ponad 5 mil drogi do Reszla".Mieszkańcy Reszla jednak nie dawali spokoju i przekazali w 1837r swoje zażalenie do Rządu nadmieniając, iż tylko w pierwszych latach odbywały sie co tydzień dni przyjęć przez Starostę, natomiast w latach późniejszych Starosta przyjeżdżał raz w miesiącu. Von Knoblauch sprzedał Bęsię w roku 1843 po śmierci swojej żony, którą pochował na cmentarzu znajdującym się na terenie parku w Bęsi mogiła zachowała sie prawie do obecnych czasów). Sam umarł w 1848r. Nastepny Starosta von Lavergno-Peguilhen po sprzedazy swego majatku, w którym także urzędował - przeniósł się jako nowy jej właściciel do Bęsi, która tym samym ponownie stała się miejscem administracji starościńskiej, lecz nie na długo. Nowo wybrany Starosta Lemky urzędował na swoim, gdzie indziej położonym majątku. Po nim Starosta von Hinzmann nabył należący do Bęsi folwark Kłopotowo, dokąd za zgodą Ministerstwa przeniesiono Urząd starościeński. Kłopotowo (Neusorge) stało się w przyszłości integralną częścią Bęsi tak, że straciło nawet swoją odrebną nazwę, którą obecnie prawie nikt z nowo przybyłych mieszkańców nie zna. Nazwa Neusorge - Kłopotowo istnieje jednak jeszcze na mapach 1:100 000 b. powiatu reszelskiego, podawana była przy głosowaniach do Sejmu PRL oraz znalazła się jeszcze wśród sołectw w zestawieniu gromad wiejskich w/g stanu na 1.I.1955r. Następni Starostowie zamieszkiwali już poza Bęsią tak, że z rokiem 1857 po prawie - z małą przerwą - 40 latach skończyło się urzędowanie poszczególnych starostów powiatu reszelskiego w Bęsi. Sejmiki powiatowe odbywały się jednak nadal, aż do roku 1885 w karczmie w Bęsi. Po tym przeniesiono je do Biskupca. W roku 1911 w czasie wyborów Posłów do Pruskiego parlamentu - większość głosów mieszkańców Bęsi padło na polskiego kandydata Ks. Walentego Barczewskiego.Ksiądz Robert Pruszkowski, Proboszcz w Węgoju, działający jako Duszpasterz wśród polskiej mniejszości całej okolicy - oświadczył podczas nabożeństwa w lipcu1940r:, ... że nakazy o odprawieniu nabożeństw dla polskich jeńców tylko raz na miesiąc bez polskiego kazania, bez spowiedzi i polskich pieśni - ani nie zostały przez niego ustalone, ani nie uważa je za słuszne....".
Z tego powodu został aresztowany, więziony przez 3 miesiące w Olsztynie i ostatecznie wysłany do obozu koncentracyjnego w Dachau, co było niepowetowaną stratą dla polskich parafian - wśród nich chyba i tych mieszkających w Bęsi.... Po zakonczeniu II Wojny Światowej i nastepującym zagospodarowaniu Ziem
odzyskanych - Bęsia stała się Państwowym Gospodarstwem Rolnym, które w 1956r
przekształcono na Rolniczy Rejonowy Zakład Doświadczalny i który w 1975r został
przeorganizowany w Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego...

MŁYN - WIATRAK W BĘSI
Przywilej na młyn wydano w 1397roku. Jednak potwierdzenie przywileju nastapiło dopiero
w 8 sierpnia 1527 roku dla Stanisława Ossara, szlachcica - właściciela majatku lennego w Bęsi
od 1527 do 1537 roku.
Po I rozbiorze Polski Król Fryderyk II wprowadził w przepisach o młynach prawa odnośnie
do mlew obowiązujacych na terenie Prus Książęcych, które dnia 9 marca 1808r zostały
edyktem Króla zniesione.
W roku 1808 rozpoczęto w Bęsi budowę wiatraka typu holenderskiego z ruchomą tylko
czapą, a ukończono go w 1810r. Wiatrak pracował do roku 1955, kiedy w lutym gwałtowna
wichura zniosła dach, uszkodziła koło paleczne i zerwała skrzydła. Do roku 1962 wiatrak
służył jako magazyn, a nawet jako obora.

Uzupełniające dane: /'1/
WYKAZ WŁAŚCICIELI MAJĄTKU LENNEGO BANSEN - powstałego z byłej wsi
(w/g niekompletnych danych)

1527-1537 STANISŁAW OSSAR - szlachcic z Mazowsza, okręg Łomża
1537-1598 KRZYSZTOF WANDOWSKI - szlachcic z Prus - burgrabia w Reszlu
1598-1657JAN BIKI - szlachcic
1667-1702 BRSUN - mieszczanin
1724-           BURCHARD - szlachcic
1746-           BEZDAN HOZJUSZ - szlachcic z Badenii
1756-           HATTEN - szlachcic z Warmii
1790-1794 RIBBECK - szlachcic z Marchii
1794-1843 KARL OTTO BENJAMIN KNOBLAUCH - szlachcic z Miśni -
                     starosta powiatu reszelskiego
1843-          LAVERGNE-PEGUILHEN - szlachcic - starosta powiatu reszelskiego
1856-1862 DECKENBROOCK-FREIHERR DROSTE ZU RULAHOFF - szlachcic z Westfalii
1915-1944 VON STOCKHAUSEN - szlachcic z Westfalii

Uzupełniające dane: /2/
ROK

1783 Bęsia posiada 17 budynków mieszkalnych
1788 Na wniosek Biskupa Ignacego Krasickiego z dnia 14.X.1788r - Rejencja w Królewcu
          przyznała fundusze na budowę szkoły w Bęsi.
1820 Bęsia liczyła 177 mieszkańców
1848 Bęsia liczyła 142 mieszkańców
1939 Besia liczyła 244 mieszkańców
1978 Bęsia liczyła 392 mieszkanców
Od 1920 do 1923r zbudowano drogę bitą: Biskupiec-Bęsia-Reszel
1935 szkoła w Bęsi zatrudniała 2 nauczycieli przy 86 uczniach
...........
Do obecnych czasów zachowały się dwa ciekawe zabytki architektoniczne:
z XVIII w - Dwór barokowy ( gr. II)
z XIX w - Wiatrak holenderski ( gr. III)
................

Z opowiadań Marii Zientary Malewskiej dowiedzieliśmy się, że jedna z dróg pątniczych - w gwarze warmińskiej: "ŁOSIERA" - na odpusty do Świetej Lipki prowadziła przez Bęsię.

U schyłku XIX i na początku XX stulecia pielgrzymi zatrzymywali się na wypoczynek w Bęsi , gdzie ówcześni właściciele majątku obdarowywali ich każdym razem specjalnie na ten cel we własnej serowni wyrobionymi gomułkami bardzo smacznego sera.
.......................

Uzupełniające dane:/3/
NAZEWNICTWO I DATY LOKALIZACYJNE.

WĘGÓJ - od pruskiej nazwy Wangus, co znaczy: Dąbrowa. Nazwa niemiecka: Wenggoyen. W roku 1379 Biskup nadał tę osadę swoim dworzanom Teodorowi Streubenowi i Kasprowi z Bażyn na prawie chełmińskim. We wsi zachowały się do dziś 4 stare chałupy warmińskie oznaczone numerami: 9,42,60 - chałupy szczytowe.Czwarta oznaczona nr 48 - kalenicowa. Konstrukcja zrębowa na tzw. "Jaskółczy ogon".

STRYJEWO - nazwa niemiecka do 1938r brzmiała Striewo, od 1938r tzw. chrztu hitlerowskiego: Stopckhausen od nazwiska właściciela Bęsi. Dnia 23.X.1395r Biskup nadał Prusom: Suten, Heynecko, Kabyn, Stymanten i Thymme Kabyn wolne zagrody po 6 włók każda. Z tego tworzyli osadę zwaną pierwotnie Strego. Była to tzw. osada na prawie rycerskim z obowiązującą służbą rycerską dla Biskupa. Od 1656r wieś otrzymała prawo chełminskie.

KRUZY - od pruskiej nazwy Ceausy co znaczy: gruszka. Nazwa niemiecka: Krausen. Dokument lokacyjny (nie zachowany) na parwie chełmińskim na 60włók został nadany w roku 1374 przy 10-letnim okresie wolnizny. W dniu 4 czerwca 1508r Biskup Hozjusz sprzedał tęwieś Piotrowi Zawadzkiemu na prawie lennym chełminskim.

KOLNO - nazwa niemiecka Gross Koellen. W dniu 11 czerwca 1359r biskup Stryprock przekazał Prusom: Piotrowi Hevemanowi i jego synowi Janowi 100 włók lasu graniczącego z wsią Ryn Reszelski na założenie wsi. Wobec nie zagospodarowania Biskup odebrał w roku 1379 30 włók zaś Biskup Henryk Vogelsand nadał w roku1403 ówczesnemu sołtysowi nowy przywilej lokacyjny na 70 włók. Pierwsza dokładna wiadomośc o kościele w Kolnie pochodzi z roku 1565. Jako proboszcz wymieniony jest wówczas Andrzej Schilder. Szkoła istniała prawdopodobnie od chwili wybudowania kościoła. Kościół w Kolnie zaliczony został do III grupy zabytków.

KABINY - nazwa ta wywodzi się od zasadźcy Prusa nazwiskiem Kabe. Nazwa niemeicka była Kabinen. W dniu 8 maja 1359r Biskup Stryprock nadał Prusom: Hermannowi i jego braciom Mikołajowi, Henrykowi i Tidemanowi - 77 włók ziemi na staropruskim polu asadniczym Trutelauken. Początkowo osada ta nosiła nazwę pruska Rynow, a późniejCabyn. Była wsia służebną.

BIBIOGRAFIA:
Józef Buchhola,Kaplan - Abris einer Gaschichte Ernlands - 1923
J. Gallandi - Vasallenfamilien das Ernlands - ZGAE - 1916
Prof.dr.J. Kolberg   - Ermllandisches in der polnischen Kronmetrik ZGAE 1916
Jan Panfil - Pojezierze Mazurskie - wydawnictwo Wiedzy Powszechnej 1968
Praca Zbiorowa: Biskupiec - Z dziejów miasta i powiatu wydawnictwo "Pojezierze" Olsztyn 1969
Warmia i Mazury - Instytut Zachodni Poznań 1969
Dr A. Poschmann - 600 Jahre Reessel 1337/1937 Reszel 1937
Gerhard Reifferscheidt - Das Bistum Ernladn und das Dritte Reich I. Beiheft ZGAE 1975
Prof. dr Rohricht - Die Kolonisation des Erulane ZGAE 1916
Ks. Wacław Siwiec - Czy język pruski wymarł na Warmii i Mazurach Słowo Powszechne Nr 1/ 1957
Stanisław Srokowski - Prusy Wschodnie - Instytut Bałtycki 1945
Dr Robert Stein - DieUmwandlung der Agrarverfassun Ostpreussens durch die Reform
des XIX Jahrhundertz - Jona
R. Teichert - Geschichte der Stadt Bischofensburg - Osterode
A Triller - Der polnische Dielekt im sudlichen Ermland - 1966

Bęsia 1975r